ТӨРСНӨӨСӨӨ ХОЙШ ГЭМТ ХЭРЭГТЭН

Энэхүү бичвэр авлигын талаар өгүүлэх болно.

Төрснөөсөө хойш гэмт хэрэгтэн. Энэ гарчиг танд сонирхолтой санагдах байх. Гэхдээ авлигын талаар өгүүлэх өөрийн нийтлэлийг ингэж нэрлэлээ. Өчигдөр харих замдаа сонсох дуртай UNLOCK подкастын шинэ дугаарыг сонссон юм.  Энэ удаад Тэгшээ, Дээгий хоёр маань “Born a crime” буюу “Төрснөөсөө хойш гэмт хэрэгтэн” номыг ярьсан байлаа. Энэхүү ном нь 2016 онд хэвлэгдсэн бөгөөд Өмнөд Америкийн хошин шогч (монголд хөгжөөд байгаа stand up comedy хийдэг гэсэн үг) Тревэр Новагийн (Trevor Noah) амьдрал болон арьс өнгөөр ялгаварлах үзлийн талаар өгүүлдэг. Сонирхвол та сонсоод үзээрэй.

Энэ нийтлэлийг хэзээ нэг өдөр бичнэ гэж бодоод л явдаг байсан юм. Харин өчигдөр нэг багш маань бичээд үз гэдэг санал тавиад, тэгээд л би бичихээр шийдлээ. Гэхдээ үүнийг уншаад манай арван жилийн багш нар тийм ч сайхнаар хүлээж авахгүй байх. Би Ерөнхий Боловсролын Сургуулиа (ЕБС) төгсөөд яг 6 жил болох гэж байна. Надад арван жилийн сургууль гэдэг нь яг л тамд байгаа юм шиг санагддаг байсан. Ийм ч юмны мөнгө, тийм ч юмны мөнгө. Хамгийн гайхалтай нь хүүхэд бүр үг дуугүй л өгдөг байлаа. За нийтлэлээ эхэлье.

Төрснөөсөө хойш гэмт хэрэгтэн. Энэ нэрийг номын зохиолч гоё сайхан сонсогдсон болохоор өгөөгүй. Нээрээ тэр залуу гэмт хэрэгтэн байсан. 1980-аад онд цагаан арьстан, өнгөт арьстан хоёр хүн хүүхэдтэй болох битгий хэл дотно харьцаатай байх нь хүртэл гэмт хэрэгт тооцогддог байсан хэрэг. Нова л өөрийгөө гэмт хэрэгтэн гэж хэлэх зоригтой байгаа болохоос Монгол хүн бүр гэмт хэрэгтэн. Энэ үгийнхээ арыг би дааж чадна. Сүүлийн үед бичсэн пост, нийтлэл бүрийнхээ араас шүүхэд дуудагдчих гээд л байгаа шүү (хаха нээрээ). Би сэтгүүлч биш болохоор хардах эрх байхгүй юм шиг байгаа юм. Гэхдээ бичнэ ээ. Миний мөрөөдөл одоо ч сэтгүүлч болох.

Би төрөхдөө л гэмт хэрэгтэн байсан гэдгээ хэдэн жилийн өмнөөс мэдсэн. Манай ээжийг төрөх үед ч, одоо ч төрөх гэж байгаа эмэгтэйчүүд эмч сувилагчдад байдаг бүхнээ дэлгээд бэлэн мөнгө, бэлэг сэлт өгдөг. Энэ нь тийм ч гайхмаар уншигдахгүй байж магадгүй. Гэхдээ хүүхэд төрөхөөсөө л авлигын гэмт хэрэгт холбогдож байна (2015 онд Монгол хүүхдүүд НҮБ-ын Хүүхдийн Эрхийн Хороонд энэ асуудлаар бичиж байсан.). Эмч нар цалин авдаг хэрнээ хүмүүсийн өгсөн гарын бэлгийг юу ч болоогүй юм шиг л авдаг. Энэ асуудлыг шүүхэд өгвөл яаж шийдэгдэхийг би ёстой таашгүй. Төрөх эмэгтэйчүүд (зарим тохиолдолд тэдний гэр бүл) дунджаар эмчид 50,000 төгрөг өгдөг (дунджаас доогуур орлоготой буюу яг манай гэр бүл шиг орлоготой хүмүүс. Гэхдээ монголын хүний дундаж цалин 968,000 төгрөг. Манай гэр бүлийн дундаж орлого Монгол хүний дундаж орлогын яг тал нь ). За тэгээд дундаж цалинтай дөхөх өрхүүд бол үүнээс их гэсэн үг. Төрөхөөсөө авлигын асуудалд орсон л байгаа биз дээ. Таныг ч төрж байхад танай гэрийнхэн эмчид ямар нэгэн зүйл өгсөн л байж таараа. Барьсан ч алзахгүй. (За дээр үед яадаг байсныг нь мэдэхгүй барьцан шүү хэхэ)

Ингээд авлигын асуудлаасаа салж хагацаагүй 7 нас хүрэхэд нөгөө ЕБС-даа орсон юм. Манай гэрийн ойролцоо сургууль байдаггүйгээс (сургууль битгий хэл олигтой зам ч байхгүй, нийтийн тээвэр ч явдаггүй байсан юм) хаа байсан хороолол руу айлд суурьшин сургуульд явдаг байсан. Гэхдээ авлига өгөөгүй ээ. Би өөрийн хүчээр бүх хүнд шалгалтуудыг нь өгч орсон. Нэгдүгээр ангид орж байгаа хүүхдээс уншуулж, бичүүлж шалгалт авсан гээд л бод. Харин өөр сургууль руу шилжих гэхэд сургуулиуд шууд л мөнгө нэхдэг байсан. Намайг нэгдүгээр ангид байхад ч, одоо ч аймар аймар асуудлууд байсаар байгаа юм байна лээ. Энэ зун бид “Хүүхдийн шударга байдлын судалгаа”-г хийж эхэлсэн. Одоо тайлан маань 12-р сард бэлэн болно. Харин судалгаагаа хийж байхад хамаг хуучин дурсамжууд маань сэдэрсэн. За хэд хэдэн дэд бүлэг болгоод үндсэн зүйлээ бичих гээд үзье.

Багш нар бол оюутнуудаас өлсгөлөн...

Багш нараа намайг уучлаарай. Та нар цалин багатай, нийгмийн амьдралд чинь улсаас хангалттай дэмждэггүйг би мэднэ. Гэхдээ хүүхдүүдээс яагаад өөрсдийнхөө хоолны мөнгийг гаргуулдгийг би ёстой багаасаа л гайхдаг байсан. Хүүхдүүд суурь, бүрэн дунд боловсролыг үнэ төлбөргүй эзэмших ёстой байтал сургуульдаа маш их мөнгийг хураалгадаг. Үүний нэг нь шалгалтын хоолны мөнгө. Би жил бүр л улирлын шалгалт, явцын шалгалт, төгсөх шалгалт болох бүрт багш нарт хоолны мөнгө хураалгадаг байсан. Багш нар бүр өөрсдөө ч хураахгүй хүүхдүүдээр хураалгадаг байсан нь аймшигтай. Манайх хөдөөнөөс хотод орж ирээд удаагүй байхад аав, ээж хоёр маань хоёулаа ажилгүй хэрнээ намайг бусдаас дутаахгүйн тулд хоолны мөнгө гэж нэхсэн 1000, 2000 төгрөгийг нь олон хүнээс асууж, зээлж, зээлсэн мөнгөө надад өгдөг байсныг би санадаг. Энэ асуудал одоо ч байдаг юм байна лээ. Зун хүүхдүүдтэй уулзахад энэ мөнгө 5000 төгрөг болж өссөн сурагтай (бас л манай гэр хорооллын сургуулиудын дундаж өгдөг мөнгө нь, төвийн сургуулиуд руу бол үүнээс ч их). Найрамдалд хүүхдийн чуулганд оролцож байх үеэрээ энэ асуудлыг хүүхдүүдтэй ярилцахад манай гэр бүлд тулгардаг асуудал бусад хүүхдүүдэд ч тулгардаг болохыг мэдэж авлаа (уг нь би хүүхдүүдээс хав нуудаг байсын). Нэг хүүхдийн багш нь бүр энэ мөнгийг өгөхгүй бол шалгалтанд оруулахгүй гэж хэлсэн байх юм. Бичигдээгүй хууль ч гэх үү, байх ёстой хэм хэмжээ ч гэх үү энэ уламжлалыг халахгүй бол олон хүүхэд гэр бүлийнхээ санхүүгийн байдалд санаа зовон ажил хийж, хичээлдээ амжилттай суралцахын төлөө бус багшийн хоолны мөнгөний төлөө санаа нь зовних вий дээ.

Ажил хийхгүй бол манай багш зодно, хүүхдүүд шоолно...

Хүүхдийн хөдөлмөр... Энэ үгийг хүмүүс байх ёстой ч юм шиг, байх ёсгүй ч юм шиг янз янзаар л тайлбарлаг (Уг нь хуулиараа хориотой зүйл). Хэд хоногийн өмнө EAGLE TV- ийн фейсбүүк хуудсаар үнэртүүлэгч зардаг хоёр хүүгийн талаар хүмүүс ихэд шуугиж, нэлээн газар авав ( Үзэхийг хүсвэл: https://www.facebook.com/eaglenewssocial/videos/338523080044742/). “Ямар хөөрхөн хүүхдүүд вэ?, болоо ш дээ, хөдөлмөрч юм аа” гэх мэт комментууд бичигдсэн байх юм. Тэд 7 жил үнэртүүлэгч зарсан гэлээ. Одоо ч тэд надад жаахан л харагдаж байна. Гэхдээ энэ тийм ч хүн өхөөрдөөд байхаар асуудал биш юм байгаан. Тэдний ярианы эхэнд яагаад энэ ажлыг хийдэг талаар асуухад “Сургууль маш их мөнгө шаарддаг. Ангийн фондны мөнгө 3000..., үүнийгээ өгөөд үлдсэн мөнгөөр нь хичээлийн хэрэгслээ авдаг” гэсэн байна. Энэ асуудал намайг бага байхад ч байсан. Намайг ЕБС-д сурдаг байхад муухай хувцастай, дүрэм хувцасгүй, ангийн фондны мөнгө өгөөгүй хүүхдийг багш нар ямар их загнаж, зоддог байсан гээч. Бүр хананд савж, өсгийтэй гутлаараа хөлөн дээр нь дэвсэлдэг байсан. Тийм багшаар  хичээл заалгасан гэхээр аймар байдаг. Нэр хүндэд халдсан гээд шүүхэд өгвөл өгөөрэй (Энэ багшийн нэртэй ижил багш нар амьдралын минь турш зэвүүнээрээ л бодогддог юм байна лээ). Тэр үнэртүүлэгч зардаг гээд байгаа олон тооны хүүхдүүдийг хүнсний 4-р дэлгүүр орчмоос харж болно. Машин зам дээгүүр хөдөө бэлчих хонь, мал шиг л машин явж байгааг үл тоон алхана. Машинд дайруулах вий гэж санаа зовдог хүмүүс байдаг болов уу? Тэр бичлэгийг үзээд багш нар нь зодсон болов уу? надад бол бодохоос ч аймар байна.

Миний сургуулиасаа гарсан шалтгаан

Ямар ч онц сурдаг хүүхэд коллежид мөрөөдөн мөрөөдөн орлоо гэж над шиг худлаа ярихгүй. Би л ингэж ярьдаг. Яг үнэндээ дүрэмт хувцас авах мөнгөгүйгээсээ болоод коллежид орсон юм. 2-5-р анги хүртлээ 2 дүрэмт хувцас боломжийн үнээр, 7-9-р анги хүртлээ 1 дүрэмт хувцас бас л боломжийн үнээр авсан. Гэхдээ намайг 9 төгсдөг жил Боловсролын яамнаас (БСШУЯ) бүх ЕБС-ийн хүүхэд нэгэн ижил дүрэмт хувцас өмсөх ёстой гэсэн шийдвэр гаргасан. Манай гэр бүл багш нарын хоолны 3000 төгрөгөнд толгой нь өвдөж байхад дүрэмт хувцасны 120,000 төгрөгний сургийг сонсоод яаж хүлээж авсныг нь төсөөлөөд үз. Гэхдээ би ажил хийгээд олоод өгөх боломжтой л байсан. Гэхдээ энэ мөнгөөр мэргэжилтэй болох боломж коллежид байсан хэрэг. Манай коллежийн төлбөр 130,000 төгрөг байсан. Бас сар бүр 70,000 төгрөгний тэтгэлэгтэй гэж байгаа. Тэглээ ч би 2-р курсээсээ хойш нэг ч төгрөг сургуульдаа өгч байгаагүй (бүр төлбөр хүртэл- тэтгэлгээр сурч байсан), багшийн хоолны мөнгө ч гэж өгөөгүй. Тийм болохоор л ЕБС-ээс коллежийг илүүд үздэг юм. Одоо манай арван жилийнхэн нөгөө дүрэмт хувцасныхаа хэргийг гаргаж байгаа л гэж найдъя.

Амьдралдаа ийм урт нийтлэл бичиж байсангүй шүү. Энэ гурав дахь хуудас маань. Төгсгөхгүй бол хүмүүс залхах байх. Арван жилийн амьдрал хүн бүрт гэгээлэг санагддаг ч надаа болон манай гэрийнхэнд энэ нь хүнд санагддаг. Нөгөө л “мөнгийг нь яаж олъё доо” гэж намайг унтаж байхад ярилцах аав ээжийн үг одоо ч чихэнд сонсогддог. Харин одоо бол юунд ч санаа зовуулахгүй байлгаж чадаж байгаа гэж боддог. Их сургуулийн төлбөрөө хүртэл өөрөө тэтгэлгээрээ олж чаддаг. Энэ жил голч маань буурах магадлалтай, тэтгэлгээсээ хасагдах эрсдэлтэй байгаа тул энэ зун ажил хийнэ гэж бодож байгаа. Энэ бодол оюутан хүнд бодогдоход байж болох ч яав ч хүүхдэд биш. Тэд сурахдаа л анхаарал хандуулах ёстой болохоос гэр бүлийнхээ санхүүд санаа зовних учиргүй. Би багш нарыг шулаач гэж дүгнэхийг хүсэхгүй байна аа, тэд ажлаа л хийж байгаа. Зарим зүйлийг л байх ёстой юм байна гэж буруу боддог. Цалин нь ч буудалд үйлчлэгч хийдэг ээжийн минь цалингаас бага. Улсаас л боловсролын салбарт хангалттай мөнгө төсөвлөж чадвал хүүхдүүд ч гэр бүлийнхээ санхүүгийн байдалд санаа зовохгүй, багш нар ч нэр нь цэвэр, хичээл заахдаа л анхаарал хандуулах биз.

Малала охин боловсрол эзэмшихийн төлөө амь насаа алдахаас ч үл айн тэмцсэн шиг, Монгол хүн бүр авлигын асуудал, шударга бус байдлыг үгүй хийхийн төлөө эсэргүүцээсэй гэж нийтлэлч миний зүгээс хүсье. Нийгэмд яг юу болж байгааг мэдэх юм байхгүй байгаа ч, томчууд маань хүүхдүүдтэй адил авлига өгж, зарим сургуулийн захиралтай адил авлига авсан бололтой байх шиг байна лээ.

Нийтлэлч: Алтанхуягийн Алтанбаяр